Kioo cha Lugha

Usukuku wa Ukolonia katika Mjadala wa Lugha ya Kufundishia nchini Tanzania

Gervas A. Kawong — 2025-01-16

Makala hii inahusu usukuku wa ukolonia unaotawala fikra za wasomi katika mjadala wa lugha ya kufundishia nchini Tanzania. Lengo lake ni kueleza kwa nini mapendekezo ya kubadilisha lugha ya kufundishia kutoka Kiingereza kwenda Kiswahili yanapata ukinzani miongoni mwa wasomi nchini Tanzania. Data zilitokana na maoni ya wasomi kupitia kundi la WhatsApp la UDASA-MUCE. Kiunzi cha Ubadaukoloni kinachohoji ukamilifu wa ukombozi uliopatikana katika nchi nyingi zilizowahi kutawaliwa kimetumika kuongoza utafiti huu. Matokeo yanaonesha kwamba kuna usukuku wa ukolonia miongoni mwa wanazuoni unaoathiri fikra zao kuhusu lugha ya kufundishia licha ya juhudi za kuwazindua. Kwa hiyo, ukombozi dhidi ya ukolonia wa maarifa hasa miongoni mwa wasomi ni muhimu na ni suala linalopaswa kushughulikiwa kwa hatua za dharura ili kunusuru ubora wa elimu nchini Tanzania. Pendekezo ni kwamba serikali itumie madokezo ya sera yanayotokana na tafiti za kisayansi kwa ajili ya kufanya maamuzi kuhusu lugha katika elimu.

Ruwaza ya Kiidadi katika Ufafanuzi wa Vidahizo vya Kiantonimu katika Kamusi: Tathmini ya Kamusi Teule

Jeremiah S. Andrew — 2025-01-16

Maana za vidahizo katika kamusi huelezwa kwa kutumia mbinu mbalimbali. Miongoni mwa mbinu hizo ni matumizi ya antonimu ambazo hutumika zaidi kufafanua vidahizo vya kamusi za lugha moja kwa sababu walengwa wake huhitaji kupata maana kamilifu zote zinazotafutwa. Kwa msingi huo, antonimu zote zinazohusu kidahizo hutakiwa kuingizwa katika kidahizo husika kwa kufuata utaratibu. Ujitokezaji wa antonimu katika kamusi sio wa kiholela bali huzingatia uhusiano wa kimaana kati ya kidahizo na antonimu husika. Uhusiano huo ndio huamua idadi na aina ya antonimu zinazopaswa kuambatana na kidahizo, hivyo, kuunda ruwaza fulani ambazo huitwa ruwaza za kiidadi. Kuwapo kwa ruwaza hizo kumechangia kufanyika kwa utafiti huu unaotathmini kujitokeza kwa ruwaza za kiidadi katika ufafanuzi wa kiantonimu wa vidahizo vya kamusi wahidiya za Kiswahili. Nadharia Jumuishi ya Leksikografia imetumiwa katika uchambuzi wa data za makala hii. Data za zilikusanywa kutoka katika Kamusi Kuu ya Kiswahili toleo la tatu (yaani KKK3) kwa kutumia mbinu ya uchambuzi wa matini. Jumla ya vidahizo 379 vimebainika kutumia antonimu katika ufafanuzi wake na kuunda ruwaza tano za kiidadi zinazohusu umoja, uwili, utatu, unne na utano kutegemea idadi ya antonimu zilizotumika kuvifafanua vidahizo husika.

Athari za Kinyarwanda katika Ufundishaji na Ujifunzaji wa Kiswahili katika Shule Teule za Sekondari Wilayani Gakenke, Rwanda

Martin H. Ikuramutse — 2025-01-16

Makala hii inachunguza jinsi Kinyawanda kinavyoathiri ufundishaji na ujifunzaji wa Kiswahili. Watoataarifa 24 ambao ni wanafunzi 18, walimu 3 pamoja na wakuu wa masomo 3, walitumiwa kuwa vyanzo vya taarifa. Data hizo zilikusanywa kupitia mahojiano, ushuhudiaji pamoja na udurusu wa nyaraka. Nadharia ya Utabia iliyoasisiwa na Skinner mwaka 1950 ndiyo iliyoongoza utafiti huu. Matokeo yanaonesha kwamba wanafunzi wanachanganya Kinyarwanda na Kiswahili kwa kuwa lugha hizi zina mfanano wa karibu kimatamshi, kiotografia na kisemantiki. Hivyo basi, makala hii inapendekeza yafuatayo: mosi, kuwe na vitabu vya ziada na kiada shuleni. Pili, ufundishaji wa Kiswahili uwe wa lazima kuanzia shule za chekechea hadi vyuoni. Tatu, Kiswahili kifundishwe katika michepuo yote kama ilivyo kwa lugha ya Kiingereza. Mwisho, kuwe na mijadala na midahalo shuleni ili kuboresha kiwango cha lugha ya Kiswahili miongoni mwa wanafunzi.

The Interface between Intellectual Property Rights and Linguistics under the Laws of Tanzania

Saudin J. Mwakaje — 2025-01-16

The intellectual property rights (IPR) system transcends many socioeconomic aspects ranging from human creative processes and the
manner they are expressed, and thereby, new words are formed for newly created products. Nevertheless, the operational intersections of IPR and linguistics have not been fully explored and elaborated on in the national laws. Under the patent law, generating new technical ideas and products necessitates creating new words or expressions. The contexts for using certain words to indicate the source of products and services have a regulatory effect on trademark law. Equally important are the translation rights under copyright law, which contribute to the development of new terminologies. This article explores the linkages of IPR and language development using a qualitative assessment model to examine the interplay of IPR and language development in the context of the laws of Tanzania. It addresses the inherent linguistic mischiefs and controversies arising from a misalignment of the etymological conception of words as they are perceived under the lens of IPR and linguistics. Consequently, it establishes that there is a significant contribution of IPR in language growth and that the operational and regulatory proximity of the two seemingly distant fields requires a reexamination. Ultimately, this article underscores the necessity of including IPR modules in language studies and engaging language experts during the IPR registration process and dispute settlement.

Uchambuzi wa Mashartizuizi katika Muundo wa Silabi za Kichasu

Rabiel Fadhili — 2025-01-16

Makala hii imechunguza muundo wa silabi za lugha ya Kichasu kwa kuzingatia uchambuzi wa mashartizuizi ya Kichasu. Lengo la makala hii ni kubainisha miundo ya silabi za lugha hiyo. Utofauti wa udhihirikaji wa miundo ya silabi katika lugha mbalimbali za Kibantu ndio umechagiza kufanyika kwa utafiti huu. Kutokana na tafiti mbalimbali, kila lugha huwa na mpangilio tofauti wa mashartizuizi na ujitokezaji wa miundo yake huweka mipaka katika miundo ya silabi zake katika maneno. Data zilikusanywa kwa kutumia upitiaji maandiko pamoja na masimulizi kutoka kwa watoataarifa. Data zilichanganuliwa kwa mkabala wa kitaamuli ambapo mbinu ya uchanganuzi kimada imetumika. Uchanganuzi wa data uliongozwa na misingi ya Nadharia ya Umbo Upeo (1993). Matokeo yanaonesha kwamba Kichasu kina jumla ya miundo kumi na mmoja ya silabi inayokubalika kisarufi. Miundo hiyo ni ya silabi nyepesi na ya silabi nzito.

Mitanziko ya Wahusika katika Riwaya Teule za Euphrase Kezilahabi

Adria Fuluge — 2025-01-16

Watunzi wa kazi mbalimbali za fasihi huumba wahusika kwa ustadi mkubwa kwa lengo la kubeba maudhui na kuyafikisha kwa hadhira husika. Wahusika hao hubebeshwa fikra na tafakuri zinazoonesha hisia za mwandishi zinazoambatana na hali fulani katika kutoa maamuzi ya tafakuri yake. Miongoni mwa mambo hayo ni mitanziko ambayo hubainika kupitia matendo wafanyayo wahusika hao. Mitanziko hiyo husababisha wahusika kuchukua maamuzi ya kufanya au kutokufanya jambo fulani. Hivyo, makala hii inabainisha sababu za mitanziko ya wahusika katika riwaya teule za Euphrase Kezilahabi ambazo ni Rosa Mistika (1971) na Kichwamaji (1974). Shabaha ya kubainisha sababu hizo kwa mwegamo wa kifasihi ni kuthibitisha kwamba fasihi ni zao la jamii na kwamba mitanziko inayowakumba wahusika katika riwaya hizo, ni usawiri wa wahusika halisi katika jamii, wanaokumbwa na mitanziko ya namna hiyo katika maisha yao ya kila siku. Data za utafiti huu zilikusanywa kwa kutumia mbinu ya usomaji matini. Misingi miwili ya Nadharia ya Udhanaishi ilitumika katika uchunguzi, uchanganuzi na uwasilishaji wa matokeo ya makala hii. Matokeo yanaonesha kwamba mitanziko inayowakumba wahusika katika riwaya teule inatokana na sababu kuu tatu, ambazo ni: za kijamii, kiutamaduni na kifalsafa.

Matumizi ya Fantasia katika Fasihi ya Kiswahili Yanavyoibua, Kujenga na Kuwasilisha Dhamira

Gerephace Mwangosi — 2025-01-16

Makala hii imechunguza namna kipengele cha fantasia katika fasihi ya Kiswahili kinavyoibua, kujenga na kuwasilisha dhamira. Lengo la makala hii ni kuchunguza namna kipengele cha fantasia kinavyotumika kuibua, kujenga na kuwasilisha dhamira katika riwaya ya Kiswahili. Data za msingi zilipatikana katika riwaya teule ya Kusadikika kwa mbinu ya usomaji makini. Nyaraka zilizotumika kufafanua na kuthibitisha data za msingi zilipatikana kwa mbinu ya kielektroniki na kimaktaba. Uchambuzi na mjadala wa data uliongozwa na Nadharia ya Semiotiki. Msingi mkuu wa nadharia hii ni kushughulika na ishara pamoja na uashiriaji katika kazi za fasihi. Matokeo ya utafiti yamewasilishwa kwa mbinu ya kimaelezo. Matokeo yameonesha namna msuko wa fantasia katika kitabu teule unaivyoibua dhamira zinazolenga kuifunza, kuiimarisha na kuiweka jamii pamoja katika misingi imara ya utamaduni, siasa na uchumi. Dhamira zilizoibuliwa zinawasilisha matendo ya msingi ya binadamu yanayojidhihirisha katika nyanja zote za maisha na maendeleo yake. Kwa hiyo, makala hii inapendekeza kuwa utafiti ufanyike zaidi katika tanzu za fasihi simulizi ya Kiswahili kuhusu matumizi ya fantasia yanavyofumbata masuala ya uchumi, siasa, utamaduni, falsafa na itikadi za jamii.

Mtindo wa Usambamba katika Utenzi wa Seyidina Ali na Mudhari bin Darimi

Adria Fuluge — 2025-01-16

Katika makala hii tumechunguza aina mbalimbali za usambamba na mchango wake katika Utenzi wa Seyidina Ali na Mudhari bin Darimi. Ili kufanikisha hili, makala imeongozwa na Nadharia ya Umitindo ambayo inachunguza na kutoa fasiri kwa kazi za isimu na fasihi. Nadharia hii imetumika katika makala hii kwa kuwa uchunguzi wa vipengele vya kifasihi hutegemea vile vya kiisimu. Nadharia ya Umitindo inahusishwa na Geoffrey Leech (1969) hasa katika andiko lake la A Linguistic Guide to English Poetry. Lengo la uhakiki wetu ni kuweka wazi aina mbalimbali za usambamba zinazobainika katika utenzi huu na michango yake katika kufanikisha fani na maudhui kwenye utungo huu. Kutokana na uchunguzi wetu, tumebainisha kuwa matumizi ya usambamba kama aina ya urudiaji yanachangia katika ukuzaji na uendelezaji wa dhamira, usawiri na ujenzi wa wahusika na kuingiliana na sifa nyingine za kimtindo ili kuibua umbuji wa kijumla wa utungo huu.

Gathoni’s Aggression in Ngugi wa Thiong’o and Ngugi Wa Mirii’s Play Nitaolewa Nikipenda: A Representation of Africa’s Desired Political, Social and Economic Autonomy

Emmanuel Kilatu — 2025-01-16

This paper was guided by the Post-colonial Theory with a focus on Frantz Fanon’s leanings on life aspects of the formerly colonised Africans. It was also guided by African Feminism in its analysis and discussion of the findings. It is based on Frantz Fanon’s ideas and arguments contained in his book The Wretched of the Earth (1965). Some of the ideas contained in this book were used as lenses to discuss Ngugi wa Thiong’o and Ngugi wa Mirii’s Kiswahili translation of their play I Will Marry When I Want (1982) translated as Nitaolewa Nikipenda (1982). It singles out Gathoni, a female character in the play who, throughout the story line, is projected as potentially aggressive, independent minded and as a character who does not allow others to manipulate her in any way. Together with Fanon’s perspectives on Africans’ liberation and African Feminism literary lenses, this paper argues that, Gathoni sharply contrasts with a traditional African woman who has been projected in literary works as docile, unassertive and who depends on others especially men for her welfare. This work was a library-based study whose data were collected through close reading of both play versions; that is the Kiswahili and the English version to facilitate easy translation of the quotations. These were the primary data. The review of different documents including journal articles and dissertations both as hard copy and soft copy materials on the internet generated the secondary data. The findings reveal that, Gathoni’s aggression and independent mindedness is the writers’ representation or projection of social, economic and political freedom that they would aspire the formerly colonised Africans to possess.

Mkengeuko wa Malezi kwa Wahusika katika Riwaya ya Rosa Mistika

Selestino H. Msigala — 2025-01-16

Makala hii imechunguza mkengeuko wa malezi wa wahusika katika riwaya ya Rosa Mistika. Data za makala zimepatikana maktabani kwa mbinu ya usomaji makini wa matini ya riwaya husika na kisha kuchambua data hizo kwa mkabala wa kimaudhui na kuziwasilisha kwa mkabala wa kitaamuli. Makala imeongozwa na misingi ya Nadharia ya Sosholojia ya Kifasihi katika ukusanyaji na uchambuzi wa data. Matokeo yanaonesha kuwapo kwa matukio mengi ya wahusika kukengeuka malezi katika riwaya hii. Matukio hayo ni ubakaji, kujiua, rushwa, umalaya, kupuuza ushauri na matusi. Matukio haya yameoneshwa katika kazi husika kwa kuwa ni mwakiso wa uhalisi wa kijamii kama Nadharia ya Sosholojia ya Kifasihi inavyofungamanisha jamii na kazi za fasihi.